نقد و بررسی صنعت پرداخت اینترنتی و معرفی سامانه های پرداخت

معرفی سامانه های پرداخت اینترنتی

با ظهور تکنولوژی‌های جدید از یکسو و همچنین محبوب شدن گوشی‌های هوشمند از سوی دیگر، نحوه خرید و پرداخت اینترنتی کاربران نیز به تدریج تغییر کرد و بسیاری عملیات های بانکی نظیر برداشت وجه، واریز وجه، پرداخت قبض، مانده حساب بانکی  و ریز خلافی خودرو .. دست خوش تغییرات شده است. در این مقاله می‌خواهیم در مورد وضعیت صنعت پرداخت اینترنتی در ایران و همچنین زیرساخت‌های پرداخت اینترنتی، صحبت کنیم.

با وجود اینکه متأسفانه ایران در بخش‌های مختلفی از نظر زیرساختی وضعیت خوب و قابل قبولی ندارد، باید گفت که در صنعت پرداخت کشور وضعیت خوبی دارد. البته لازم به اشاره است که مشکل اساسی صنعت پرداخت کشور عدم اتصال به سیستم‌های بین‌المللی است و اگر از این مشکل چشم‌پوشی کنیم، در باقی مسائل وضعیت خوبی برقرار است. به عبارت دیگر از بابت پرداخت‌های ریالی زیرساخت بانکی کشور با فاصله کمی از سایر کشورها در حال ارائه خدمات است، اما از بابت پرداخت‌های بین‌المللی مشکلات زیادی وجود دارد که مهم‌ترین مشکلات پرداخت بین المللی به شرح زیر است:
– شفاف نبود صورت‌های مالی بانک‌های ایرانی که باعث شده بانک‌های بین‌المللی حاضر به فعالیت با ایران نباشند.
– نهایی نشدن قانون‌های مبارزه با پول‌شویی و پروتکل‌های مرتبط با آن از جمله FATF
– تحریم‌ها و مسائل سیاسی که باعث شده درگاه¬های پرداخت بین‌المللی همچون درگاه پی پل ( paypal)، ویزا ( visa) ومستر(master) حاضر به کار در ایران نباشند.
– جریمه‌های اقتصادی آمریکا که باعث شده بانک و مؤسسات مالی بین‌المللی با بانک‌ها و مؤسسات ایرانی همکاری نکنند.
– بروز نبودن سیستم‌های بانکداری کشور که موجب شده در اتصال به سیستم‌های کشورهای دیگر دچار مشکل شوند.

زیرساخت‌های اصلی پرداخت اینترنتی موجود در ایران
با توجه به نیازهای مختلفی در پرداخت های بانکی، سامانه‌های پرداخت اینترنتی مختلفی در کشور پیاده‌سازی شده است. هر کدام از این سامانه‌های پرداخت به نوعی دارای یک نمونه خارجی هستند، ولی با توجه به دولتی بودن اکثر امور در کشور، این سامانه‌ها نیز توسط نهادهای حکومتی مدیریت می‌شوند؛ به عبارت دیگر در فضای بین‌المللی شرکت‌های خصوصی علاوه بر لایه کاربران و ارتباط به استفاده‌کننده‌های نهایی، در بخش زیرساخت نیز به شدت فعال هستند؛ اما در ایران این زیرساخت‌ها بیشتر در اختیار و کنترل بانک مرکزی و نهادهای وابسته به آن فعالیت می‌کنند. مهم‌ترین زیرساخت‌های موجود در کشور که باعث بهبود خدامات پرداخت اینترنتی شده اند، به شرح زیر است:
– زیرساخت شتاب (شبکه تبادل اطلاعات بین‌بانکی)
– زیرساخت شاپرک ( شرکت شبکه الکترونیکی پرداخت کارت)
– زیرساخت پایا (شبکه تبادل اطلاعات بین بانکی)
– زیرساخت ساتنا (سامانه تسويه ناخالص آتي)
– زیرساخت سحاب (سامانه حواله الکترونیکی بین بانکی )
در ادامه به شرح مختصر هر کدام از زیرساخت‌های اشاره شده خواهیم پرداخت.

شتاب

شتاب یا شبکه تبادل اطلاعات بین‌بانکی در سال ۱۳۸۱ توسط بانک مرکزی و به دلیل نیازهای موجود در آن زمان طراحی و پیاده‌سازی شد. قبل از وجود شتاب، ارتباط بین بانک‌ها برای انجام برخی امور مشترک بسیار کم بود و مشتریان برای انجام امور عادی بانکی حتماً باید به یک شعبه از بانکی که در آن حساب دارند مراجعه می‌کردند. بعد از راه افتادن شتاب، کاربران بدون در نظر گرفتن این مسئله که در کدام بانک حساب افتتاح کرده‌اند، می‌توانستند از کلیه دستگاه‌های ATM )خودپرداز) اقدام به دریافت وجه نقد، انتقال وجه کارت به کارت، پرداخت انواع قبض‌ها، گرفتن مانده حساب و … کنند. در حال حاضر تقریباً همه بانک‌ها و مؤسسات مالی که از بانک مرکزی مجوز دریافت کرده‌اند، به شبکه شتاب وصل هستند. همچنین علاوه بر دستگاه‌های ATM، شبکه شتاب به کیوسک بانک‌ها، تلفن بانک‌ها و در حال حاضر به پایانه‌های فروش و اینترنت بانک‌ها نیز خدمات ارائه می‌کند و کاربران می‌توانند از طریق این روش‌ها نیز از خدمات پرداخت اینترنتی سامانه شتاب بهره‌مند شوند.

شاپرک

به نوعی می‌توان شاپرک را نمونه داخلی و بومی SEPA یا Single Euro Payments Area که در اروپا فعال است دانست. SEPA یک زیرساخت برای یکپارچه‌سازی ارتباطات بین‌بانکی در اروپاست تا بانک‌ها و مؤسسات مالی بتوانند به‌راحتی اقدام به ارائه خدمات جدید کرده و کلیه بحث‌های قانون‌گذاری و نظارتی به جای اینکه در کلیه بانک‌ها پیاده شود در یک سیستم مرکزی پیاده‌سازی و کنترل شوند. به عبارتی دیگر نقش SEPA این است که علاوه بر سهل کردن ارتباطات بین‌بانکی ( با در نظر نگرفتن کلیه مسائل پول‌شویی، امنیتی، قانونی و …) این امکان را فراهم سازد تا بانک‌ها و مؤسسات مالی بدون نگرانی به یکدیگر ارائه خدمات کنند. دیگر بانک‌ها و شرکت‌های فعال در حوزه مالی لازم نیست کلیه امور امنیتی را در نظر بگیرند چرا که بخش قابل توجهی از این مسائل در سمت SEPA مدیریت می‌شود.
شاپرک یا شبکه الکترونیکی پرداخت کارتی نیز با همین رویکرد از سال ۹۰ در قالب یک شرکت سهامی خاص که سهام داران آن بانک‌های کشور هستند زیر نظر مستقیم بانک مرکزی شروع به فعالیت کرد. در واقع شاپرک تمرکز بر کلیه خدماتی دارد که در آن یک فرآیند مبتنی بر کارت‌های عابر بانک قرار است رخ دهد. با نفوذ بیشتر اینترنت و همچنین محبوب شدن خرید با کارت و خرید اینترنتی، نقش شاپرک نیز روز به روز مهم‌تر می‌شود. لازم به اشاره است که کلیه خریدهایی که از طریق دستگاه‌های پایانه‌های فروش (PoS) و درگاه‌های پرداخت اینترنتی صورت می‌گیرد توسط شاپرک مدیریت و کنترل می‌شود. اگر دقت کرده باشیم هیچ تفاوتی نمی‌کند که فروشگاه فیزیکی یا اینترنتی که از آن خرید می‌کنیم در چه بانکی حساب دارد؛ چرا که مشتری می‌تواند با هر کارت عابر بانکی که در اختیار دارد اقدام به پرداخت قبض ، خرید اینترنتی، مشاهده قبض ، مانده حساب بانکی و استعلام و پرداخت قبض اینترنتی و . .. کند. کلیه کنترل‌ها از قبیل فعال بودن کارت، صحیح بودن اطلاعات مانند رمز دوم و کلمه عبور، داشتن موجودی و … توسط خود شاپرک کنترل و مدیریت می‌شود.
لازم به اشاره است که شاپرک به طور مستقیم به فروشگاه‌ها و در نهایت مشتریان خدمات ارائه نمی‌دهد؛ بلکه از طریق شرکت‌های میانی پرداخت که با عنوان PSP یا payment service provider شناخته می‌شوند این کار صورت می‌گیرد. در حال حاضر در کشور در حدود ۱۲ شرکت خدمات پرداخت اینترنتی، فعال است.

پایا

هدف اصلی از راه‌اندازی پایا که به نوعی مخفف سامانه پایاپای الکترونیکی است، داشتن سامانه‌‌ای است که بتواند خدمات ACH یا Automated Clearing House را به مشتریان ارائه دهد. برخی از افراد حقیقی و تقریباً تمامی افراد حقوقی فعال، نیاز دارند تا به صورت روزانه و ماهانه تراکنش‌های حواله‌ای با مبلغ‌های متفاوت داشته باشند. برای مثال تسویه با تأمین‌کنندگان، پرداخت حقوق و پاداش کارکنان و … مثال‌هایی از این نوع تراکنش‌های به اصطلاح دسته‌ای است. برای این نوع نیازها روش‌هایی همچون انتقال کارت به کارت و یا حواله داخل بانکی به دلیل مشکلات امنیتی و همچنین سختی و تعداد زیاد تراکنش‌ها راهکار جامعی نیست و تقریباً در تمامی نظام‌های مالی در زمان کنونی سیستم‌های ACH خدمات لازم برای این نیاز را ارائه می‌کنند. برخی از مزایای استفاده از پایا و در حالت کلی سیستم‌های ACH به شرح زیر است:
1. به دلیل هزینه کم استفاده از پایا در نهایت قیمت تمام شده خدمات بانکی برای سازمان‌ها بسیار کاهش می‌یابد. لازم به اشاره است که در زمان فعلی زمان تسویه انتقال‌های پایا در روز ۲ بار بوده و خدمات آن رایگان است.
2. امکان آن وجود دارد که در سیستم پایا تاریخ واریز که به تاریخ مؤثر پرداخت معروف است در آینده باشد و این مسئله از سمت صاحب حساب قابل تعیین است.
3.در صورتی که حواله پایایی ثبت شده و هنوز عملیات آن انجام نشده است، می‌توان اقدام به ابطال آن کرد.
4.با استفاده از سیستم پایا نیاز به امور بانکی دیگر همچون صادر کردن چک، چک رمزدار که دارای مخاطرات زیادی نیز هستند بسیار کاهش می‌یابد.

لازم به اشاره است که برای استفاده از پایا باید از شماره حساب‌های شبا استفاده شود. شماره حساب‌های شبا به نوعی یک نوع روش شماره‌گذاری استاندارد بین‌بانکی است که در آن هر شماره حساب موجود در یک بانک به یک شماره حساب منحصر بفرد و ثابت شبا متناظر می‌شود. با داشتن یک شماره شبا می‌توان به راحتی شماره حساب فرد، نوع بانک و شعبه افتتاح کننده حساب را شناسایی کرد.

ساتنا

سامانه تسویه ناخالص آنی یا همان ساتنا نیز همانند سایر زیرساخت‌های معرفی شده، یک زیرساخت بومی شده است. در ساتنا سعی شده به نوعی RTGS یا Real-time gross settlement پیاده‌سازی شود. در این نوع سیستم‌ها، هدف انتقال سریع وجه حواله‌هایی است که دارای مبلغ بالا هستند. در مقایسه بین ساتنا و پایا می‌توان گفت که در زمان کنونی معمولاً پایا برای پرداخت با مبلغ کمتر (در اکثر بانک‌ها این مبلغ ۱۵ میلیون تومان تعیین شده است) و دارای تعداد زیاد استفاده می‌شود، اما ساتنا برای مبالغ بالاتر از ۵۰ میلیون تومان مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد. اکثر مشتریان بانکی برای خریدهایی همچون خرید خودرو، مسکن و … از ساتنا استفاده می‌کنند. همچنین با توجه به ذات ساتنا یعنی انتقال آنی مبالغ بالا، خود بانک‌ها نیز برای انتقال اعتبار بین خودشان، از ساتنا استفاده می‌کنند.

سحاب

یکی از رایج‌ترین روش‌های انتقال وجه، استفاده از دستگاه‌های خودپرداز یا ATM است. مشتریان به راحتی با انتقال کارت به کارت می‌توانند این کار را انجام دهند و به دلیل اینکه این نوع انتقال به صورت آنی انجام می‌شود، دارای محبوبیت بالایی است؛ اما در بسیاری از حالات محدودیتی برای این نوع روش وجود دارد. از جمله اینکه حتماً باید به یک دستگاه ATM دسترسی داشته باشیم و اینکه این نوع انتقال دارای سقف محدود روزانه ۳ میلیون تومان است. در جهت رفع این مشکل‌ها سحاب یا سامانه حواله الکترونیکی بین‌بانکی و پرداخت اینترنتی قبوض  طراحی و راه‌اندازی شد. در سحاب کاربران می‌توانند با استفاده از سایت‌های بانکداری اینترنتی اقدام به انتقال پرداخت اینترنتی کارت به کارت کنند. همچنین سقف انتقال پول  سحاب در حدود ۱۵ میلیون تومان در روز است.

موسسه اعتباری توسعه 

بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، تأسیس مؤسسات اعتباری را سومین تحول بزرگ در نظام بانکی کشور پس از ملی شدن بانک ها و تصویب قانون عملیات بانکی بدون ربا به شمار آورده است.

 سامانه قبضینو به عنوان عضو کوچکی از صنعت فین تک سعی در ارائه اخبار و اطلاعات فین تک و پرداخت ایران دارد. با نظر های خود قبضینو را همراهی کنید.